Ali Çölgeçen

Otpor (Direniş) Sırbistan’da Miloşeviç yönetiminin son zamanlarında etkili olmaya başlamış protest bir gençlik hareketidir. Yapılanmasını öncelikle Belgrad’daki üniversiteler bölgesinde, muhalefetteki Demokrat Parti’nin Gençlik Kolları üyelerini barındıracak şekilde tamamlayan grup önceden belirlenmiş herhangi bir lidere sahip değildir. Hedefleri Miloşeviç’in kemikleşmiş yaşlı-milliyetçi kitlesi ve sandığı boykot edenler olan grubun Gene Sharp ile zirveye yükselen şiddetsiz eylemler modelini dünyada en aktif ve yaratıcı şekillerde kullanan örgüt olduğu söylenebilir. Kullandıkları yöntemler Sırbistan’daki otokrat yönetimin sonunu getirirken yaşadıkları dağılma-yeniden tanımlama süreci deyim yerindeyse devrim ihraç eden bir kuruluş haline gelmelerine zemin hazırlamıştır. Arap Baharı ve Renkli Devrimler de aralarında olmak üzere birçok harekete katılan aktivistleri eğitenler bu grup üyesidir. Bu yazı kronolojik bir bakış açısıyla Otpor’un oluşum, operasyon ve dağılış dönemlerindeki evrimleşmesini ve CANVAS’a dönüşüp diğer hareketlere ilham kaynağı oluşunu konu almaktadır.

Yugoslavya’ya savaş Sovyetler Birliği dağılmadan geldi. İki yüz yıldır kah milliyetçi akımların baş verdiği kah despotlukla “Özgür Dünya”nın çarpıştığı alan olmuş Balkanlar yeniden kaynamaya başlamıştı. Ne kadar politika duyguların devre dışı bırakıldığı bir düzen olma iddiasında olsa da politikacılara güç veren halk için önemli olan devletin ona ne sağladığı olacaktır, öyle oldu da. Zaten yoksullukla boğuşan halk Bosna’da savaş suçlarına karışan orduyu gördükçe Belgrad’da sular durulmuyordu. Yaşlı ve milliyetçi nüfusun savaş zamanı kemikleşmiş desteğini sırtlanmış Slobodan Miloşeviç 1991 ve 1996-7 yıllarında yaşanan ayaklanmaları kolluk kuvvetleri ve devlet televizyonundan faydalanarak bastırmayı başarmıştı ancak şikayetçi tüm sesleri kısmak mümkün değildi.

Karşı tarafta ise birbiriyle kavgalı muhalefet partileri deyim yerindeyse Miloşeviç’e çalışıyor ve halka umut vaat etmiyordu. Olanlardan mutsuz olan genellikle genç nüfus bir çözüm arıyordu. Böyle bir ortamda tartışmalı üniversiteler kanununun da geçirilmesi ve hükümeti eleştiren birkaç gazetenin kapatılmasıyla 10 Ekim 1998’de Demokrat Parti’nin (DS) gençlik kolları, Belgrad Üniversitesi ve Belgrad Sanat Üniversitesi öğrencileri ve aktivistlerden oluşan bir grup kuruldu: Narodni Pokret (Halk Hareketi). Aynı zamanda yukarıda bahsedilen ayaklanma denemelerinde başarısız olan bu üyeler çıkardıkları dersler doğrultusunda kendilerine bir lider seçmediler^[1], Miloşeviç’in ancak el birliğiyle devrileceğini ve halkın tepkisini çekmemek adına bunun kontrollü demokratik yollarla yapılması gerektiğini kararlaştırdılar. “Kontrollü demokratik yollar” fikri Miloşeviç kendi aleyhinde herhangi bir seçim sonucunu kabul etmek istemeyeceği ve süreçler üzerinde en az onun kadar etkili olmak gerektiğini ifade etmektedir^[2].

Sonradan Otpor (Direniş) ismiyle yapılanan ve Sırbistan’ın Geleceği Deklarasyonu’nu yayımlayıp ülke genelinde öğrenci konseylerinin desteğini alan grup ilk eylemini 14 Kasım 1998’de gerçekleştirmiştir. Grubun sonradan çok sayıda protest gruba ilham verecek Sıkılmış Yumruk simgesini Belgrad Üniversitesi’ndeki bazı duvarlara sprey boyayla çizen 4 öğrencinin tutuklanması üzerine toplanan eylemcilere polis müdahale etmiş ve ismine sonra özel olarak döneceğimiz Srđa Popović (Sırca Popoviç) o gün tutuklanmıştır. Popoviç Uluslararası Af Örgütü’nün talebiyle 8 saat sonra salıverilmiştir^[3] .

Otpor’un tek çatıda ve aktif muhalefete yönelik stratejisi başlarda dahi genç kesimde yankı bulmuştur^[4]. Ancak asıl hedef yaşlı-milliyetçi kesimle genelde sandığa gitmeyen orta yaşlılardır^[5]. Genellikle açıklamaları 17 yaşında biri tarafından yapılan örgütün hükümeti devirebilmek için uluslararası literatürde “şiddetsiz eylemlerin “Machiavelli”i veya “Clausewitz”i olarak anılan^[6] Gene Sharp’ın tekniklerinden faydalandığı belirtilmektedir. Aynı zamanda başka kaynaklar da Sharp’ın kurduğu Albert Einstein Vakfı’nın Otpor üyelerini komşu ülkelerde eğittiğini iddia etmektedir^[7]. Otpor, Sovyetlerden ayrılma sürecinde Litvanya Savunma Bakanı olan Butkevicius’un nükleer bombaya tercih edeceğini söylediği^[8] tekniklerin yanında kahkahanın gücünden de sistematik olarak yararlanmıştır^[9].

Kahkahanın sistematik olarak kullanıldığı eylemlerden “Değişim İçin Bir Dinar”da, Miloşeviç’in tarımı geliştirmek adına çiftçilerden taleplerde bulunduğu “Bereket İçin Bir Dinar” kampanyası eleştirilmiş, üzerine Miloşeviç’in resmi bulunan bir bidonun bir dinar karşılığında dövülebileceği ve eğer kişinin cebinde hiç para yoksa daha sert dövmesi söylenmiştir. Halkın bidona akın etmesiyle polis bidona ve sopaya el koymuştur^[10]. “İyi ki Doğdun Slobo” eyleminde de Niş kentindeki aktivistler Cumhurbaşkanı için pasta, kartpostallar ve hediyelerle gıyabi bir doğum günü partisi hazırlamış ve halktan da hediyelerini takdim etmeleri istenmiştir. Verilen hediyeler arasında kelepçe, Lahey’e tek gidiş uçak bileti ve mahkum kıyafetleri vardı^[11].

20. yüzyıldan 21. yüzyıla geçilen gece, 1 Ocak 2000’de ise Belgrad sokaklarında eğlenmek için halkı toplayan grup sonra kutlamaları durdurup son yıllarda yaşanan vahşet görüntülerini izletmişler ve Sırp halkının kutlayacak herhangi bir şeyinin olmadığını duyurmuşlardır. Değişimin başlayacağı tarihin bu yıl olması gerektiğini ve herkesin evine gidince bunu düşünmesini istediklerini söyleyerek geceyi noktalamışlardır^[12].

Başarılı eylemlerden sonra ülke gündemine oturan Otpor genel seçimlerin yapıldığı gün itibariyle 70.000 üyeye ulaşmış bulunuyordu^[13]. Herhangi bir seçim sonucunu ancak isterse yerine getireceğini iyice belli eden Miloşeviç’e karşı Gotov je! (O bitti!) gibi kampanyalarla ülke genelinde 150.000 kişinin katılımıyla itaatsizlik başlatılmıştı. Miloşeviç rejiminin propaganda faaliyetlerinde bel kemiğini oluşturan devlet televizyonu Buldozer Devrimi olarak bilinen olayda bir tekerlek taşıyıcıyla basılınca hükümet geri adım atmak zorunda kalmıştır. Her ne kadar Miloşeviç ilk anda istifa etmeyeceğini söylese de 2 gün sonra görevini bırakmıştır^[14].

Ancak Otpor’un ortaya çıktığı tarih ile Buldozer Devrimi arasında grubun Amerikan Dışişleri Bakanlığı’ndan yarı-bağımsız NGO’lar (QUANGOs) aracılığıyla 41 milyon $ ödenek aldığı iddia edilmektedir. Konuyla ilgili olarak National Endowment for Democracy (NED) yetkilisi Paul McCarthy sadece NED’in Sırbistan’a iki senede transfer ettiği 3 milyon $’ın çoğunluğunun Otpor’a gittiğini ve kendisinin bizatihi grubun liderleriyle Podgoritsa, Segedin ve Budapeşte’de görüştüğünü kabul etmiştir^[15].

 

Miloşeviç’ten sonra

Miloşeviç’in devrilmesiyle uluslararası üne kavuşan Otpor milli kahraman olarak görülmeye başlamıştır. Ancak tüm planlarını Miloşeviç’in devrilmesi adına kuran grubun bu gerçekleştikten sonra varlık sebebini kaybedip erime dönemine girdiği gerçektir. Yapılan demokratik seçimlerden hemen sonra hükümetteki uygunsuzlukları denetleyecek bir sivil oluşum olarak kendini yeniden tanımlamaya çalışan Otpor Amerikan kuruluşlarından Sırbistan Demokratik Muhalefeti Koalisyonu’nun işlerinde kullanılmak üzere yüklü miktarlarda ödenekler almaya devam etmiştir. Ancak Otpor örgüt olarak zamanla politik gündemden uzaklaşmış ve etkisini derece derece kaybetmiştir.

Bu gerileme sürecinde hakkındaki yolsuzlukla iddiaları hat safhaya çıkan örgüt, Alfa ve Omega olarak adlandırılan^[16] kuzenler Slobodan Homen ve Nenad Konstantinoviç tarafından kavga gürültü içerisinde politik bir partiye dönüştürülmüş lakin seçimlerde aldığı oy oranı %2’nin altında kalmıştır^[17]. Eylül 2014’te alınan kararla Otpor Demokratik Parti’ye katılmıştır. Kimileri çöküşün nedeni olarak belli bir hedefin olmamasını gösterirken diğerleri de örgütün kendini dış yardımlardan alıkoyamayıp halkın güvenini kaybetmesine işaret etmektedir^[18].

Diktatörlükten Demokrasiye 101

Sırbistan’ı “demokratikleştirme” sırasında gösterdikleri başarı nedeniyle yüksek kademelerde yer verilen liderlerin bazıları kendini şiddetsiz direniş sanatını kurumsallaştırmaya ve yaymaya adamışlardır. Slobodan Cinoviç ve Sırca Popoviç’in aralarında bulunduğu Otpor üyeleri tarafından 2003’te kurulan Uygulamalı Şiddetsiz Eylemler ve Stratejiler Merkezi (CANVAS^[19]) de özellikle Stratfor isimli düşünce kuruluşunun yönlendirmeleriyle İran, Venezuela ve Mısır’daki hareketlere eğitim vermiştir^[20]. Otpor’un 10. yaşı devlet töreniyle kutlanırken yeni örgüt CANVAS Gene Sharp’ın Albert Einstein Vakfı ile beraber Gürcistan’da Kmara, Ukrayna’da Pora ve Vidsich, Belarus’ta Zubr, Arnavutluk’ta MJAFT, Rusya’da Oborona, Kırgızistan’da KelKel, Özbekistan’da Bolga, Lübnan’da Nabad el-Hayriyye gibi yapılanmalara finansal ve taktik destek vermekteydi. Takip eden yıllarda Chavez karşıtları, Maldivlerli muhalefet ve Mısır’da Arap Baharı gösterilerinde başı çeken 6 Nisan Hareketi de Otpor’un dönüştüğü yeni kurumdan yardım alanlara eklenmiştir.

Ukrayna’da gelişen olaylar bunlar arasında en çarpıcılarındandır. CANVAS’ın Ukrayna’daki Rus karşıtı aşırı sağcı koalisyona taktik eğitim vermesi için tarafından yine yarı özerk NGO’lar tarafından desteklendiği ve ABD’nin NATO eski temsilcisi Christina Nuland ile toplantılar düzenlediği iddia edilmiştir. Bunlar hakkında ortaya konulabilecek bir belge olmasa da Yevromeydan gösterileri öncesi siyasi olarak tamamen önemsiz görünen ancak CANVAS tarafından desteklendiği kanıtlanan^[21] sağcı grupların liderleri ile ABD’nin üst düzey bürokratlarının görüşmesi ve aralarından en “uygun” olanı Yatsenyuk’un Nuland ve ABD’nin Ukrayna Büyükelçisi’nin Wikileaks’e sızan konuşmalarındaki^[22] gibi başbakan olması kayda değerdir.

 

Arap Baharı dosyası da CANVAS’ın gurur tabloları arasında boy göstermektedir. Merkezin kurucusu Sırca Popoviç’e göre 2000’lerin ortasından itibaren bir arayış içerisine giren Arap aktivistler CANVAS’ın Belgrad’daki merkezine ilk defa 2009’da gelmişlerdir. Burada eğitim görenlerden biri olan Mısırlı Adil’in kelimeleriyle “barışçıl gösteriler yapmayı, şiddetten uzak durmayı güvenlik güçlerinin şiddetine direnmeyi ve insanları sokaklarda toplayabilmeyi” öğrendikleri eğitimlerden sonra uygun zamanı yakaladıklarında harekete geçmişlerdir^[23].

Wikileaks’in, hackerlarından birinin hüküm giymesinden hemen sonra yayımladığı e-posta dökümleri Batı’dan sıklıkla finansal destek gören CANVAS’ın Stratfor’un radarına takıldığını göstermektedir. Stratfor çalışanlarından biri gözlerinde epeyce büyüttükleri 5 kişinin istihdam edildiği CANVAS’ı “uçak gemisinden daha güçlü” olarak değerlendirmekte ve örgütten Suriyeli muhaliflerle iletişim kurmaları istendiği belirtilmektedir. CANVAS ile Stratfor’un gizli bilgilerin paylaşımı konusunda işbirliğini kanıtlayacak herhangi bir dönüt olmuyor. 6 Nisan grubundan bulunan Stratfor ile görüşmeye istekli bir lider de Amerikan tarafından kabul görmüyor. Bununla beraber başkan George Friedman’ın genç bir analiste öğütleri dikkati çekmektedir: “Sakin ol! Öyle heyecanlanma. Arap dünyasında liberalizm ve demokrasi asla kazanmaz ancak başkaları tarafından kullanılır^[24].”

Her ne kadar verdikleri eğitimlerden ötürü gurur duyduklarını ifade etse de siyasi olarak dar bir çerçevede mücadele etmek zorunda kalan ve nüfus yapısının elverişsiz olduğu Arap ülkelerindeki sonuçtan memnun olmadığını^[25] dile getiren Popoviç:

 

“En büyük hayal kırıklığım Libya’da olanları gördüğümde gerçekleşti. Şiddetli bir ayaklanma, uluslararası müdahale, kabile çatışmaları ve Muammer Kaddafi’nin kameralar önünde katli şiddetsiz eylemlerin dönüştürücü gücüne inananlar için en kötü senaryodur.^[26]”

 

Eski Devrimci Yeni Patron

Eski üyeleri grup her ne kadar dağılmış olsa da kariyerlerine gayet parlak pozisyonlarda devam etmektedirler. Belgrad Üniversitesi’ndeki ilk eylemde tutuklanan ve Sırca Popoviç akademik alanı tercih ederken diğer ortakları girişimlerinden kazandıklarından bir kısmını CANVAS’a yatırım yaparak değerlendirmektedir. Batı medyasıyla ortak çalışarak Otpor’un hikayesini belgeseller ve kitaplara döken Popoviç hayatına İskoçya’nın ilk üniversitesi Benjamin Franklin ve John S. Mill’in de mezunu olduğu Aziz Andrews Üniversitesi’nin rektörü olarak devam ediyor^[27]. Son olarak Blueprint for Revolution (Devrim Tasarlamak) kitabıyla^[28] ilham bulduğu eylemleri ve kurucu ortağı olduğu CANVAS’ın stratejilerini yazan Popoviç genel olarak Sırbistan’da ve dünya genelindeki çevreci hareketleri izlemededir.

Alfa ve omega kuzenler Slobodan Homen ve Nenad Konstantinoviç hayatlarına Sırbistan’daki hükümetlerde üst düzey bürokrat ve PR koordinatörü olarak devam etmişlerdir. Makine mühendisliği mezunu Slobodan Cinoviç ise hükümeti ele geçirdikten sonra heyecanla kurduğu Politik Analiz Merkezi’ni belli bir zaman sonra kapatıp^[29] Sırbistan’da kablosuz internet ve telekomünikasyon şirketlerini yönetmektedir. Kendisinin örgütün diğer liderleri tarafından kurulan ve yönetilen CANVAS’ın en büyük finansörü olduğu belirtilmektedir^[30].

 

Çıkarımlar

Problemli bir coğrafyada problemli bir zamanda ortaya çıkan Otpor’un ne katkısız halk hareketi olup olmadığı ne de yabancı fonların ilgisini çektiği tarih bilinmektedir. Baskıcı bir rejimin bir ülke ya da dünya için çok kötü sonuçlar doğuracağı ise aşikardır. Buna çözüm olarak halk ve devletin organları kollektif bir momentumla hareket etmeli ve adaletli bir sistemin kuruluşunu başlatmalıdırlar. Bu bakımdan son derece meşru olan sivil toplum kuruluşları özgür dünyanın en büyük savunucularıdır. Fakat, finansmanı dışarıdan tarafından sağlanan ve dünyanın dört bir yanına istikrarsızlık ihraç etmeye başlayan bir yapılanmanın reelpolitik çerçevesinde halk için gerekli olan refahı ve düzeni sağlaması beklenemez. Yabancılar tarafından fonlanan ve politik-ekonomik güvenilirliğine gölge düşmüş kuruluşlarla mücadelede zaafiyet ne kadar korkunçsa sadece halktan gelen destekle idame ettirilen sosyal hareketleri zararlı olarak lanse etmek de o kadar büyük bir cürümdür. Kimi zaman masumane görünerek terör örgütlerinden daha büyük zararlar verebilen Otpor ve CANVAS gibi örgütlerin dikkatle izlenmesi hayati önem arz etmektedir.

 

 

---

^[1] Jovanovic, Milja. "Rage Against the Regime." ECCP _ People Building Peace _ Articles. 9 Mart 2012. 12 Mart 2019'da erişildi. https://web.archive.org/web/20120309080603/http://www.peoplebuildingpeace.org/ thestories/article.php?id=136&typ=theme&pid=31.

^[2] Gozaar. "Concrete Tactics for Nonviolent Change in Serbia." 1 Haziran 2007. 12 Mart 2019'da erişildi. https://web.archive.org/web/20120316192054/http://www.gozaar.org/english/feed/library-en/democracy- classics-en/Concrete-Tactics-for-Nonviolent-Change-in-Serbia.txt.

^[3] Majica. “Živi Otpor!" 12 Mart 2019'da erişildi. http://www.wdoyouw.org/kako-i-kada/akcije/action-images/ otpor-stampani-materijali/macjai -zivi- otpor.

^[4] BBC. "Analysis: Otpor's Challenge to Milosevic." BBC News. 15 Mayıs 2000. 12 Mart 2019'da erişildi. http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/749469.stm.

^[5] Rosenberg, Tina. "How to Topple a Dictator (Peacefully)." The New York Times. 13 Şubat 2015. 12 Mart 2019'da erişildi. https://opinionator.blogs.nytimes.com/2015/02/13/a-military-manual-for-nonviolent-war/? _r=0.

^[6] Weber, Thomas. Gandhi as a Disciple and Mentor. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.

^[7] "The Albert Einstein Foundation and Otpor." Radio Netherlands. 20 Eylül 2008. 12 Mart 2019'da erişildi. http://www.radionetherlands.nl/currentafairs/region/easterneurope/ukr041125.

^[8] "Gene Sharp." Laurate's Detail. 12 Mart 2019'da erişildi. https://www.rightlivelihoodaward.org/laureates/ gene-sharp-sw/.

^[9] Kurtz, Lester. "Otpor and the Struggle for Democracy in Serbia (1998-2000)." Eylül 2010. 12 Mart 2019'da erişildi. https://www.nonviolent-conflict.org/otpor-struggle-democracy-serbia-1998-2000/.

^[10] "OTPOR CAMPAIGNS - Meaning and Concept." 12 Mart 2019'da erişildi. https://canvasopedia.org/wp- content/uploads/2015/08/Meaning-and-Concept-OTPOR.pdf.

^[11] "OTPOR CAMPAIGNS - Meaning and Concept." 12 Mart 2019'da erişildi. https://canvasopedia.org/wp- content/uploads/2015/08/Meaning-and-Concept-OTPOR.pdf.

^[12] Bringing Down a Dictator. Yönetmen Steve York. PBS, 2002.

^[13] Nikolayenko, Olena. "Youth Movements in Post-Communist Societies: A Model of Nonviolent Resistance." 12 Mart 2019'da erişildi. https://cddrl.fsi.stanford.edu/publications/ youth_movements_in_postcommunist_societies_a_model_of_nonviolent_resistance.

^[14] "Parties, Citizens Mark October 5." 5 Ekim 2007. 12 Mart 2019'da erişildi. https://www.b92.net/eng/news/ politics.php?yyyy=2007&mm=10&dd=05&nav_category=90&nav_id=44315.

^[15] Cohen, Roger. "Who Really Brought Down Milosevic?" 12 Mart 2019'da erişildi. https://www.nytimes.com/ library/magazine/home/20001126mag-serbia.html.

^[16] Gligorijević, Jovana. "Dnevnik Jedne Mladosti." Nedeljnik Vreme. 12 Mart 2019'da erişildi. https:// www.vreme.com/cms/view.php?id=940794.

^[17] Nohlen, Dieter, and Philip Stöver. Elections in Europe: A Data Handbook. Baden-Baden: Nomos, 2010.

^[18] Joksic, Mladen, and Marlene Spoerri. "From Resistance to Revolution and Back Again: What Egyptian Youth Can Learn From Otpor When Its Activists Leave Tahrir Square." 12 Mart 2019'da erişildi. https:// www.carnegiecouncil.org/publications/articles_papers_reports/0087.

^[19] Tam açılımı Center for Applied Nonviolent Action and Strategies’tir.

^[20] Sussman, Gerald. Branding Democracy: U.S. Regime Change in Post-Soviet Eastern Europe. New York, NY: Peter Lang, 2010.

^[21] Brooks, Courtney. "Exporting Nonviolent Revolution, From Eastern Europe To The Middle East." 21 Şubat 2011. 12 Mart 2019'da erişildi. https://www.rferl.org/a/ exporting_nonviolent_revolution_eastern_europe_mideast/2316231.html.

^[22] "Ukraine Crisis: Transcript of Leaked Nuland-Pyatt Call." 7 Şubat 2014. 12 Mart 2019'da erişildi. https:// www.bbc.com/news/world-europe-26079957.

^[23] Rosenberg, Tina. "Revolution U." Foreign Policy. February 17, 2011. Accessed May 19, 2019. https://foreignpolicy.com/2011/02/17/revolution-u-2/.

^[24] Farrell, Bryan, Ali Issa, Bethan Staton, Geoff Gilbert, and Nick Engelfried. "Are Activists Being Used as Spies?" Are Activists Being Used as Spies? - Waging Nonviolence. February 22, 2019. Accessed May 19, 2019. https://wagingnonviolence.org/2013/11/stratfor-canvas/.

^[25] Rowell, Simon. "School for Revolutionaries." School for Revolutionaries - KENNEDY SCHOOL REVIEW. December 10, 2012. Accessed May 19, 2019. http://ksr.hkspublications.org/2012/04/01/school-for-revolutionaries/.

^[26] Amos, Deborah. "For Some Arab Revolutionaries, A Serbian Tutor." For Some Arab Revolutionaries, A Serbian Tutor : NPR. December 13, 2011. Accessed May 19, 2019. https://www.npr.org/2011/12/13/143648877/for-some-arab-revolutionaries-a-serbian-tutor.

^[27] "A Brief History of the University.” 12 Mart 2019'da erişildi. https://www.st-andrews.ac.uk/about/history/ brief/.

^[28] "Blueprint for Revolution." CANVAS. 12 Mart 2019'da erişildi. https://canvasopedia.org/blueprint-for- revolution/.

^[29] Arhiva, Blic. "Selektivna Anestezija Kod 'otporaša'." 17 Ekim 2001. 12 Mart 2019'da erişildi. https:// www.blic.rs/vesti/politika/selektivna-anestezija-kod-otporasa/w25pq24.

^[30] “The Revolution Business” 12 Mart 2019'da erişildi. https://www.journeyman.tv/film/5171.