Günümüzde  Afganistan meselesi bölgenin en önemli gündem maddesi iken, geçtiğimiz hafta bölgeyle ilgili en önemli gelişme, bağımsız Kırgızistan'ın ilk başkanı olan ve 15 yıl (1990-2005) iktidarda kaldıktan sonra "Lale Devrimi" ile ülkesinden kaçmak zorunda kalan Askar Akayev’in ülkesine dönmesi olmuştur. 

SSCB'nin çöküşünden sonra iktidara gelmeden önce Kırgız Bilimler Akademisi'ne başkanlık etmiş bir bilim adamı olan Akayev devrimden sonra Moskova'ya kaçmış ve Moskova Devlet Üniversitesi'nde ders vermeye başlamıştır. Hatta, Rusya'da eski cumhurbaşkanına Rublevka'da bir devlet daçası bile tahsis edilmişti. 

Akayev, 2014’te ülkesine gelmeye çalışmış –ölen kardeşinin cenazesine katılmak için ancak Bişkek'e gelir gelmez tutuklancağına dair haberi alınca havaalanında kararını değiştirmiş ve seferini iptal etmişti. 2019 yılında da medyada Akayev’in geri döneceği dair haberler yer alsa da bu sadece söylemde kalmıştı.

Peki neden şimdi -16 yıl sonra Akayev ülkesine geri döndü? Kim buna müsade etti ve güvence/garantörlük verdi ki, havaalanından hapishaneye değil önce Cumhurbaşkanı Japarov’la görüştü, daha sonra ise kendi köyüne gidebildi?

Akayev’in ani dönüşü aslında yeni iktidarın geçmişiyle barışma çerçevesinde (yani iç politka ile) değil, uluslararası alanda devam eden Kırgızistan’ın en zengin ve önemli altın madeni Kumtor’a ilişkin dava ile ilgilidir. 

“Kumtor” Ne ve Kimindir?

Kumtor, Orta Asya'daki en büyük açık ocak altın madeni ve Peru'daki Yanokocha madeninden sonra dünyanın en yüksek ikinci madenidir.

Kırgızistan'ın kuzeyinde, Issyk-Kul bölgesinde yer alan madenin rakımı 4000 metreden daha fazla olup Tien Shan sıradağlarının buzullarıyla çevrilidir. Bu buzullar da bölgedeki su yollarının temelini oluşturmaktadır. Bu bağlamda maden, ekolojik meselerinin sık sık gündeme gelmesine de neden olmaktadır. 

Kumtor’un işletilmesi  1993 yılında Kanadalı Centerra Gold Inc.’in yan kuruluşu olan Kumtor Gold Company aracılığıyla başlamıştı. 1992 yılında yapılan ilk anlaşma ile Centerra Gold Inc. madenin hisselerin 1/3 sahip iken, diğer kalan 2/3’ü Kırgızistan’a ait idi. Ancak daha sonra yapılan antlaşmalar sonucu Kırgızistan hükümetinin hisse oranı önce 1/3’ne geriledi, 2019'da ise devletin hissesi yüzde 26'ya kadar düşürülmüştür.

2012 yılından bu yana Kırgız makamları, Kırgızistan'ın aleyhine olan bir anlaşmanın imzalanmasından sorumlu olanları aramaya başladı ve kimi yetkilileri görevi kötüye kullanmakla suçlanmakta, gözaltına alınmakta veya sorgulanmaktadır. Bu çerçevede bu antlaşmaların yapıldığı dönemde ülkenin başında olan Akayev’in ifadeleri karmaşık anlaşmalara açıklık getirebilir.

Kumtor’un Ekonomik Önemi Nedir?

Kumtor sadece yaklaşık 700 tonluk altın rezervi ile Orta Asya'nın en büyük altın madeni olmakla kalmayıp, aynı zamanda Kırgızistan'ın en büyük vergi mükellefidir: resmi verilere göre, bundan elde edilen gelir Kırgızistan'ın GSYİH'sının yaklaşık %12,5'ini, sanayi üretiminin %23’nü ve ülkenin toplam ihracatının yaklaşık % 30'u oluşturmaktadır.

Kırgızistan Kumtor'dan 2020 yılına kadar şirketin verilerine göre toplam 4 milyar 144 bin dolar, ülke yetkililerine göre ise yaklaşık 13 milyar dolar kâr elde etmiştir. Ayrıca madende yaklaşık 5 bin Kırgızistan vatandaşı istihdam edilmektedir..

Pandemin de etkisiyle birçok ülkede hissedilen ekonomik kriz Kırgızistan’ı da etkilemiş ve  son zamanlarda haberlerde yer alan bilgiye göre ülke ekonomisinin manuel kontrolü söz konusu olmuştur. Ayrıca su sıkıntısı ve kuraklık nedeniyle tarım ülkenin Tarım Bakanlığı yetkililerine göre, bu yıl her tür mahsul için hasadın yüzde 25 ila 35'e düşmesi beklenmektedir.

Bu çerçevede ise birçok uzmanın belirttiği gibi, Akayev’e hangi şartlarda (ekonomik katkı kast ediliyor) garantiler verildiği merak konusu olmuştur. Diğer yandan, Kumtor’u Kanadalı yatırımcıların elinden almak için bir girişim olarak nitelendirilemesi ise acil yatırımlara ihtiyaç duyan ülkenin uluslararası arenadaki imajını zedelemesi olası görünmektedir. Bu anlamda Kumtor’da yolsuzluk sonucu/ haksız yere devletin hissesinin azaltıldığına dair Akayev’in ifadeleri/itiraflar, devam eden uluslararası soruşturmada Kırgız hükümetin elini güçlendirebilir.

Kumtor’un Siyasi Önemi Nedir?

Kumtor meselesi, Kırgızistan’ın sadece dışarıdaki imajı ve yatırım gücünü etkilemekle birlikte son 10 yıl içinde 13 başbakanı değişen ülkenin iç siyasetinde de önemi büyüktür. Söz konusu maden, günümüz Kırgız Cumhurbaşkanı Sadyr Japarov’un ülkede popüler hale gelmesinde de önem arzetmektedir. Zira daha 2012’de Japarov, hala bir milletvekili iken, Kumtor'un millileştirilmesini savunmuş, önce madende devlet komisyonuna başkanlık etti ve sık sık yetkilileri yolsuzlukla suçlamıştır. Ardından, Kamçıbek Taşiev (günümüzde Ulusal Güvenlik Devlet Komitesi başkanı) ve Talant Mamytov (günümüzde parlamento başkanı) ile birlikte protestolar düzenlemek ve iktidarı ele geçirmeye çalışmakla suçlanmış ve bunların üçü de 2012'de bir yıl süreyle tutuklanmıştı. 2017’de ise Japarov yine Kumtor davasında rehin alma suçlamasıyla 10 yıllık ikinci bir hüküm giymişti. Ekim 2020 protestoları sırasında destekçileri tarafından serbest bırakılan Japarov, parlamentoda Kumtor'u Centerra Gold Inc.'in elinden alınmasının madendeki altın rezervleri tükendiği için gerekli olmadığını savunmuş, daha sonra ise madenin sebep olduğu çevresel zararla ilgili yeniden bir soruşturma başlatmıştır. 

Bişkek Bölge mahkemesi, Kumtor’un çevreye verdiği zararı telafi etmek amacıyla devlet lehine 263 milyar som (3 milyar dolar) ödemesini hükmetmiş. Ardından, 12 Mayıs'ta Kumtor Gold Company'nin faaliyetlerini incelemek için kurulan devlet komisyonu,mahkemenin hükmünü göz önünde bulundurarak şirketten yaklaşık 4 milyar 252 milyon dolar talep etmiştir. İşletmede geçici yönetimi tayın edilmiştir. 

Günümüzde ise Kumtor madeni dış yönetimi ile idare edilmektedir. Kanada ve İngiltere hükümeti ile birlikte birkaç uluslararası finans kuruluşu Kumtor meselesine ilişkin endişeleri dile getirirken, eski sahibi Centerra Gold Inc.şirketi ise Kırgız hükümetinin aldığı kararların geçersiz sayılması ve zararların telafisi için dava açmıştır. 

Bu çerçevede Japarov’un elini güçlü tutmak için eski ülke yöneticilerin hataları kabul edip şirketle yapılan antlaşmaların başından beri geçersiz olduğunu ıspat etmek istemektedir. Dolayısıyla, ifade verdikten sonra Moskova’ya geri dönmesine izin verilen Akayev’ten sonra bu davada sıra diğerlerin ifade vermelerine gelir. Belki de ülkeyi 2010 yılında terkeden ve günümüzde Beyaz Rusya’da yaşayan ikinci cumhurbaşkanı Kurmanbek Bakiyev’in de Akayev’e sağlanan şartlar çerçevesinde ülkeye gelmesi/getirilmesi söz konusu olabilir. Bakiyev ise daha önce verdiği röportajlarda mahkemelerden kaçmadığını açıkça belirtmişti. 

Ülkede  ve bölgede güvenlik ve ekonomik sorunlar doruk noktadayken, Kumtor sorunu da bunun bir parçası haline geldiği ve hem iç, hem de dış politika açısından biran önce çözülmesi gereken bir mesele olduğu aşikardır.