1915’te Ermenileri Sadece Osmanlı Devleti Mi Göç Ettirdi?

1915’te Rusların Ermeni Göçü[1]

Dr. Güzin ÇAYKIRAN

20 Nisan 1915’te Van merkezde tamamı asker firarisi olan ve muntazam bir şekilde örgütlenmiş komitacı Ermeniler, Müslüman mahallesine ve karakollara ateş açarak Osmanlı Devleti’ne isyan etmişlerdi.^[2] 26 günlük şiddetli müsademelerden sonra 17 Mayıs 1915’te Osmanlı birlikleri, Van şehrini boşaltmak zorunda kalmıştı.^[3] Nitekim Ermenilerin desteğiyle 20 Mayıs 1915’te Heço (Haçatur Amiryan) ve Dro (Drastamat Kanayan)’nun komutasında Ermeni Gönüllü Birlikleri ve General Nikolay Nikolayeviç Yudeniç komutasındaki Rus birlikleri Van şehrine girdi.^[4] Şehirde bulunan komitacı Taşnaklı Aram Manukyan, Rus birliklerini sıcak bir şekilde karşılamış ve şehrin anahtarını General Yudeniç’e teslim etmişti. General Yudeniç, Manukyan’a Ermeni Gönüllü Birliklerinden Rus Kafkas ordusu komutanlığına bağlı bir hükümet kurmasını emretmişti.^[5] Bunun üzerine harekete geçen Manukyan, Van Bölgesi Ermeni Hükümetini kurmuş ve bu hükümetin başına vali olmuştu.^[6] Aram Manukyan yönetimi tamamen Taşnaksutyun, Hınçak ve Ramgavar komitelerinden oluşturmuştu.  Şehirde bulunan Süryani ve Yezidiler ile iş birliği yapılmış fakat Kürtler hasım olarak görülmüştü. Manukyan idaresi, Rusların Kürtlerle iş birliği yaptığını ileri sürmüş ve Kürtleri yönetimden uzaklaştırmıştı. Fakat Ruslar, Rusya’ya sadık olan Kürtlerin Van’a dönmesine izin vermişti. Lakin Aram Manukyan bu duruma karşı çıkmış ve çoğu Kürt olmak üzere Van’dan kaçan Müslüman mülteciler, çekildikleri dağlarda kalmaya devam etmişti.^[7] Aram Manukyan idaresindeki Van vilayeti, Rusya’ya bağlı bir vilayet olarak taksim edilmiş ve Van, 14 ilçeye ayrılarak ilçelerin başına Ermeni kaymakamlar atanmıştı.^[8] Van’da bu teşkilatlanmalar devam ederken Temmuz ayı itibariyle 3’üncü Osmanlı Ordusu, Ruslara karşı mukabil bir harekât yapmıştı.^[9]  Bu harekâtla birlikte Rus General Yudeniç, askerî gerekçeleri göz önünde bulundurarak Van bölgesinde bulunan Ermenilerin kuzeye göç etmesini emretmişti.^[10] Emirle birlikte Kafkasya’ya büyük bir Ermeni göçü başlamıştı. Ermeni kaynaklarına göre bu göç emri; Rusların bir miktar ihtiyatlı davranması askerî zorunluluklarla açıklanabilir ancak St. Petersburg’un Van merkezi dahil bütün vilayetteki Ermenilerin tahliye edilmesi emrini vermiş olması şaşırtıcı idi.^[11] Göç kapsamında bölgeden 150.000-200.000 arası Ermeni, Kafkasya’ya göç etmişti. Bu göçmenler Van, Bulanık, Adilcevaz, Erciş, Malazgirt, Ahlat, Müküs (Bahçesaray), Şatak (Çatak) ve Muş’tan idi.^[12]

Ruslar tarafından plansız ve ani bir kararla gerçekleştirilen bu göç sonucunda Ermeni göçmenler arasında salgın hastalıklar yayılmış ve buna bağlı olarak birçok Ermeni hayatını kaybetmişti. Örneğin 21 Ağustos’tan 30 Ağustos’a kadar Eçmiadzin’e ulaşan Ermeni göçmenlerden 2.613’ü açlık ve hastalıktan hayatını kaybetmişti.^[13] Ermeni yazar Nuşervanyan’a göre toplamda açlık ve salgın hastalıklardan 50.000 Ermeni hayatını kaybetmişti.^[14] Ermeni kaynaklarına göre özellikle Muradiye (Zilan/Bargiri) Geçidi’nden yapılan göçlerde Ermeniler, Zilanlı ve Haydaranlı^[15] aşiretlerinin saldırılarına uğramışlardı.^[16] Bu saldırılarda yaklaşık 1.000^[17]-4.000 arasında Ermeni hayatını kaybetmişti. Buna karşılık Eylül 1915’te de Rus Kazak Alayları ve Ermeni Gönüllü Birlikleri, aşiretleri cezalandırmak üzere geçtikleri bölgelerde 40 köy yakmışlar ve Kürtleri katletmişlerdi. Hayatta kalan Van, Bitlis, Muş ve Hınıs Kürtleri ise Muradiye Geçidi’nde dağlara sığınmış ve buralarda açlıktan hayatlarını kaybetmişlerdi.^[18][19]

Haritadan anlaşıldığına göre Ermeni göçmenler, kuzeyde Muradiye (Bargiri/Zilan) Geçidi, Diyadin ve Iğdır’dan Eçmiadzin ve Erivan’a ulaşan bir kol ve güneyde Van/Saray ve Kotur üzerinden İran sınırından içeri, Hoy ve Dilman’a ulaşan ikinci bir kol şeklinde göç ettirilmişlerdi.

Sonuç olarak General Yudeniç’in Ermenileri göç ettirme kararı, devletlerin savaş koşullarında zaman zaman bu tür kararlar alabileceğini göstermektedir. Dolayısıyla Osmanlı Devleti de Ermenileri, 27 Mayıs 1915’te aldığı göç kararıyla Halep ve Musul vilayetlerine aynı askerî gerekçelerle göç ettirmişti. Nitekim teori ve pratikte aynı koşullara sahip bir göç olayında neden sadece Türkler soykırım suçlamasıyla karşı karşıya bırakılmak istenmektedir? Bu minvalde her 24 Nisan’da Ermeni ölümleri üzerinden dünya kamuoyunu etkilemek üzere törenler düzenlenmektedir. Şayet Ermeniler, Osmanlı Devleti’nin almış olduğu göç kararından mustarip ise Rusların yapmış olduğu göçü neden sorgulama gereği duymuyorlar? Ve 24 Nisan gibi bu göç olayına sembolik bir tarih atfederek anma törenleri düzenlemiyorlar?

Not: Konunun Rusça bilen araştırmacılar tarafından da ele alınması konunun daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.